275 Sena mil--Konsagrazzjoni tal Knisja 1731-2005
Il-Knisja taż-Żurrieq inbniet bejn l-1632 u l-1657(1). Skond il-liġi, Knisja ġdida trid tiġi konsagrata jew għal-inqas titbierek biex fiha jista' jibda jsir il-kult divin(2) u tiġi mogħtija titular li, darba konsagrata, qatt ma jista' jinbidel aktar(3). Il-Konsagrazzjoni sseħħ darba biss, u ssir biż-żejt qaddis tal-griżma, taħlita ta' żejt taż-żebbuġa u balzmu, u l-Knisja tikseb b'hekk karattru li biħ il-post ma jista jintuża għal xejn aktar ħlief għall-qima t'Alla(4) .
L-ewwel ħjiel dwar id-dedikazzjoni tal-Knejjes jagħtih Ewsebju ta' Caesarea fis-seklu erbgħa(5), u fis-seklu sitta, b'mod aktar ċar, jirreferi għalih il-Papa Vigilju(6). Iċ-ċerimonjal ikkomplika ruħu fil-medjuevu, meta l-elementi tal-funzjoni rumana tħalltu ma' dawk tar-rit Gallikan, iżda l-funzjoni stabbiliet ruħha fil-forma fissa tagħha meta Guglielmu Duranti ħareġ l-edizzjoni tal-Pontifikal Ruman(7). Il-Konsagrazzjoni kienet, aktar milli hi issa, ċerimonja twila u kkumplikata li tieħu ż-żmien, iżda li fl-essenzjal tagħha tikkonsisti f'erba' taqsimiet prinċipali li huma: (a) it-tberik, (b) id-depozizzjoni tar-relikwi, (c) il-Konsagrazzjoni u (d) il-quddiesa tad-dedikazzjoni(8).
Il-Konsagrazzjoni tal-Knisja taż-Żurrieq saret erbgħa u sebgħin sena wara li tlesta l-bini tagħha, jiġifieri fis-seklu tmintax, li nistgħu nqisuh bħala l-aqwa żmien fl-istorja tagħha. F'dan is-seklu ż-Żurrieq kellu popolazzjoni ta' madwar 2260 ruħ, imqassmin f'606 familja(9), u l-knisja kienet moqdija b'numru hekk kbir ta' saċerdoti li l-quddies ta' matul il-għodwa ma kien jieqaf b'xejn, hekk li l-Isqof Molina fl-1680 kien stqarr li l-Knisja taż-Żurrieq kienet moqdija daqs Kolleġġjata insinji(10). Biżżejjed insemmu li fl-1754 il-Knisja tar-raħal kellha 35 sacerdot, 3 sudjakni, 3 akkolti u 4 tonsurati jservuha(11).
Fi żmien il-Konsagrazzjoni l-Knisja taż-Żurrieq kienet għadha fuq għamla ta' salib latin, mingħajr iż-żjieda tal-faċċata l-ġdida, l-oratorju, u mingħajr in-navati. Il-faċċata tagħha kienet aktar 'il ġewwa milli hija llum, u kienet tasal sa fejn hemm illum in-niċċa ta' Santa Katarina(12), filwaqt li l-bieb il-kbir, li kien iġib id-data 1658, kien imqiegħed bejn erba' kolonni(13). Il-faċċata ma kellhiex kampnari, u l-kampnar waħdieni kien marbut mas-sagristija u jħares għal fuq il-misraħ tar-raħal(14). Il-qiegħa tal-Knisja kienet miksija bl-oqbra, u taħt il-kor kien hemm il-kripta fejn jindifnu l-qassisin taż-Żurrieq(15). Il-Knisja kellha artal maġġur elevat fuq presbiterju, artal tal-kor li fiħ kienu jintrefgħu ir-relikwi, u tmien artali laterali. Fil-kappellun tan-naħa tal-misraħ kien hemm l-artali tal-Madonna ta' Monserrat u ta' Santu Rokku, waqt li faċċata tagħhom kien hemm l-artali tar-Rużarju u tat-Trinità. Il-korsija kellha erba' artali dedikati lill-Kunċizzjoni, Sant'Andrija, San Stiefnu u tal-Karmnu. Dawn l-artali kienu lkoll imżejna b'lavur mill-isbaħ, b'kolonni u kapitelli, skultura u ornati oħra li kienu tneħħew mal-bini tan-navati(16). Il-Knisja kellha tliet fratellanzi, tas-Santissmu Sagrament, tar-Ruzarju, u ta' Santu Rokku u kellha wkoll is-sodalità tal-agunija(17).
Kien il-Kappillan Dun Ġużeppi Gregoro Casanova (1728-1738) li flimkien mal-qassisin u l-poplu kollu taż-Żurrieq talbu l-Konsagrazzjoni tal-Knisja taħt il-ħarsien ta' Santa Katarina V.M., li għaliha l-istess Knisja matriċi kienet ilha dedikata sa minn bosta sekli qabel(18). Nhar il-31 ta' Mejju 1729, matul l-ewwel vizta pastorali ta' l-Isqof Fra Paolo Alpheran de Bussan goż-Żurrieq, il-Kappillan wera lill-Isqof bix-xewqa tal-poplu u tal-kleru li jsir tabernaklu ġdid għal fuq l-artal maġġur, u li l-Knisja tar-raħal tkun solennament ikkonsagrata. L-Isqof Alpheran laqa' din it-talba bil-ferħ, u ħeġġeġ lill-kleru u l-poplu biex joħorġu xi ħaġa tal-flus għall-ispejjez meħtieġa. Il-Kleru kiseb ukoll il-fakoltà li jiddepozita, separatament u speċifikament għal dan il-għan, fil-kaxxa tal-Veneranda Lampada, is-somma ta' 352 skud miġbura mis-saċerdoti taż-Żurrieq wieħed wieħed(19). Hawnhekk qegħdin inġibu l-kontribuzzjonijiet tal-qassisin, fosthom id-donazzjoni ġeneruża taż-żewġt aħwa Testaferrata, benefatturi insinji tal-Knisja taż-Żurrieq.
- Rev. Kappillan Dun Ġużeppi Gregorio Casanova - 30 skud
- Dun Ġużepp Vassallo - 10 skudi
- Dun Vincenz Mizzi - 12-il tari
- Dun Gwann Maria Barbara - 10 skudi
- Dun Valerio Magro - 4 skudi
- Dun Andrea Zammit - 15-il skud
- Dun Ġużeppi Testaferrata - 50 skud
- Dun Anton Testaferrata - 50 skud
- Dun Lawrenz Caruana - 4 skudi
- Dun Filippu Magro - 12-il skud
- Dun Arkanglu Formosa - 10 skudi
- Dun Ġużepp Zammit - 12-il tari
- Dun Frangisk Magro - 4 skudi
- Dun Gwann Mifsud - 12-il skud
- Dun Gwann Duminku Zammit - 5 skudi
- Dun Gwann Battista Formosa S.T.D. - 10 skudi
- Dun Gwann Magro - 12-il tari
- Dun Salv Arkang Zammit - 4 skudi
- Dun Anton Camilleri - 10 skudi
- Djaknu Gakbu Bondi' - 3 skudi
- Suddjaknu Ġużeppi Zammit - 10 skudi
- Kjeriku Ġużeppi Cachia - 5 skudi
- Kjeriku Erkole Mamo - 25 skud
- Kjeriku Ġużeppi Mangion - 20 skud
- Kjeriku Luqa Sammut - 21 skud
Għal xi raġuni, minn din il-lista tal-qassisin jinsab nieqes is-saċerdot Dun Gorg Velasco. Is-Saċerdot Dun Ġużepp Farrugia J.U.D. minn naħa tiegħu wiegħed li jagħti tant flus daqs kemm iħoss ruħu mqanqal li jikkontribwixxi lill-knisja taż-Żurrieq mit-tjieba tiegħu.(20)
Il-Konsagrazzjoni tal-Knisja taż-Żurrieq u ta' l-altar maġġur tagħha saret nhar il-Ħadd 30 ta' Dicembru 1731, li ħabat matul l-ottava tal-festa tal-Milied .(21) Nhar il-15 ta' Diċembru ħareġ l-editt uffiċjali tal-Kurja jħabbar il-Konsagrazzjoni tal-knisja tar-raħal "...fuq ix-xewqa u t-talb tan-nies taż-Żurrieq... għall-unur ta' Santa Katarina titular ta' l-istess knisja."
L-editt, jagħti ħjiel ħafifa fuq il-ħajja tal-Verġni ta' Lixandra, meħud minn waħda mill-lezzjonijiet tat-tieni notturn tal-Matutin, mbagħad iwissi ‘l Kappillan biex iħabbar l-indulgenzi marbuta mal-Konsagrazzjoni, u biex iħeġġeġ lin-nies ħalli jsumu lejliet dik il-ġurnata hekk qaddisa "...kif aħna stess sejrin nagħmlu, u kif jixraq lil solennità bħal din." (22)
Lejliet il-Konsagrazzjoni, kif ħeġġeġ l-editt, kienet tkun ġurnata ta' sawm u astinenza bħala tħejjija, u filgħaxija ta' dak is-sibt memorabbli, l-Isqof kien iwassal fir-raħal ir-relikwiji mqaddsa li l-għada kellhom jindifnu fl-altar maġġur. Ir-relikwiji kienu biċċa mid-driegħ ta' San Felic martri, u parti mir-riġel tal-qaddisin martri Santa Klara u Santa Veneranda. (23)
Skond il-pontifikal ruman, ir-relikwiji kienu jitwasslu f'xi kappella jew oratorju qrib il-Knisja li tkun ser tiġi kkonsagrata, u fil-każ taż-Żurrieq ftit hemm dubju li ntgħazlet għal dan il-għan il-Kappella tal-Madonna tal-Pilar u San Gakbu fi Strada Rjali, li kienet għada kif nbniet u li tbierket f'dik l-istess sena. (24) Hemm hekk l-Isqof issiġilla r-relikwiji ġol-kaxxa permezz ta' l-inċira u bis-siġill tiegħu. Wara tkanta l-matutin u l-lawdi de commune plurimorum martyrum, u hekk kif l-Isqof ħalla l-kappella, il-qassisin tqassmu matul il-lejl jirreċitaw l-uffizzjatura quddiem ir-relikwiji mqaddsa.
Fil-jum tal-Konsagrazzjoni, il-Knisja taż-Żurrieq sebħet magħluqa, bl-altar maġġur tagħha zarmat għal kollox. L-Isqof ġie mlibbes l-abiti pontifikali, mbagħad quddiem il-bieb ewlieni tbierket it-taħlita ta' l-ilma. Għal tliet darbiet tbierku l-ħitan tal-Knisja minn barra, fil-għoli, l-isfel u fin-nofs, u ma' kull dawra l-Isqof kien iħabbat fuq il-bieb bil-baklu u jsejjaħ lid-djaknu maqful ġewwa. Dan kien iberraħ il-bieb mat-tielet sejħa. L-Għorrief ifissru dawn it-tliet barkiet tal-ħitan bħala simbolu ta' l-immersjonijiet batteżimali, li huma il-konsagrazzjoni tar-ruħ lil Alla.
L-Isqof kien mbagħad jidħol fil-Knisja u jinbeda l-kant tal-Veni Creator Spiritus, u tal-litanija tal-Qaddisin. Sa dan it-tant, tul il-Knisja sa taħt il-Koppla kien hemm firxa ta' rmied għamlu ta' X, u mall-kant tal-Benedictus l-Isqof, bil-ponta tal-baklu, beda jħażżeż fl-irmied l-ittri ta' l-alfabet, l-ewwel bil-Grieg, mbagħad bil-Latin, għelm ta' l-universalita‘ tal-Knisja, u simbolu tat-tagħlim li l-Katekumenu jieħu fil-fidi u fit-tjieba. L-Isqof bierek imbagħad l-ilma Gregorjan, li hu taħlita ta' ilma, rmied, melħ u nbid mbagħad mal-bieb kien iħażżeż l-għelm tas-salib bħala ħarsien għall-dak il-bini Qaddis. Bl-ilma Gregorjan, kienu jsiru mbagħad ħames slaleb fuq wiċċ l-altar, u jitbierku l-ġnub u l-mensa kollha għall-seba' dawriet, u l-qiegħa tal-Knisja għal diversi drabi.
Imbagħad ġew miġjuba r-relikwiji qaddisa tal-Martri bit-translazzjoni solenni, u fejn il-bieb il-kbir l-Isqof kellem lill-folla u nqraw iż-żewg digrieti tal-Konċilju Tridentin mill-Pontifikal Ruman. Iż-żewġ koxox tal-bieb ewlieni ġew imbagħad midluka biż-żejt tal-grizma, u l-Isqof u l-Kleru għaddew imbagħad għall- konsagrazzjoni ta' l-altar. Ġie l-ewwel ikkonsagrat is-sepulkrett, li fih tqiegħdu mbagħad bil-qima r-relikwiji, u li ġie mbagħad ssiġillat b'għatu kkonsagrat permezz ta' siment imbierek.
L-altar ġie mbagħad inċensat minn kull naħa tiegħu għal tliet darbiet waqt l-antifona stetit angelus bħala għelm tal-fwieħa tat-talb li jitla' mill-altar. Sa tmiem il-konsagrazzjoni, l-altar kien jibqa' jiġi ncensat minn saċerdot, u sa dan it-tant l-Isqof kien jaqbad jikkonsagra il-mensa fin-nofs u fit-truf, darbtejn biż-żejt tal-griżma u darba biż-żejt tal-katekumeni. Fl-aħħar, il-wiċċ tal-mensa ta' l-altar kien jingħorok biż-żewg żjut f'daqqa. L-isqof beda mbagħad jikkonsagra t-tnax-il pilastru maġġuri tal-knisja, fejn sa llum għad hemm is-slaleb ta' l-irħam b'tifkira u b'għelm ta' t-tnax-il kolonna tal-Knisja li huma l-Appostli. Il-pilastri ġew inċensati, u fuq il-mejda ta' l-altar inħarqu ħamest irjus kbar ta' l-incens. Wara dan, l-Isqof ikkonsagra il-gnub u l-faċċata ta' l-altar, tqaddset il-quddiesa tad-dedikazzjoni tal-Knejjes, u tħabbru l-indulġenzi. (25)
Filgħaxija ta' dak il-jum memorabbli, l-Isqof Alpheran xtaq li ad unur Santa Katarina jiċċelebra Vespri solenni pontifikali mgħejjun minn żewg kanonċi assistenti u mill-kleru tar-raħal: mbagħad l-għada filgħodu, jum it-Tnejn fl-ottava tal-Milied, l-Isqof ippontifika fil-Knisja konsagrata. (26) Il-Kappillan Casanova ħallielna tifkira mportanti ta' din il-ġrajja tal-Konsagrazzjoni, f'kitba nserita fir-reġistru tal-magħmudijiet.
Il-kitba tgħid hekk:
"Il-jum tat-30 ta' dan ix-xahar ta' Dicembru 1731 saret il-Konsagrazzjoni ta' din il-Knisja Parrokkjali tar-raħal taż-Żurrieq, taħt il-ħarsien ta' Santa Katarina V.M., mill-Ill.mu u Rev.mu Sinjur Fra Paolo Alpheran de Bussan, għall-unur ta' Alla, li għalih din id-dar tkun qaddisa matul iż-żminijiet kollha, u għall-ġieħ ta' Santa Katarina V.M., patruna ta' dan l-istess raħal. Din għalhekk hija l-ġurnata li għaż-żminijiet kollha li għad iridu jiġu, għad tibqa' tissemma u tkun imfakkra matul il-ġenerazzjonijiet kollha ta' wliedna; u dan il-maqdes ikun il-post magħżul minn Alla u mqaddes minnu, biex fih jissemma l-isem tiegħu għal dejjem, u fejn jibqgħu jgħassu l-għajnejn tiegħu, u tgħammar il-qalb tiegħu matul iż-żminijiet, għat-talb ta' dawk kollha li għad jidħlu jitolbu f'din il-Knisja.
Fuq kollox, f'dak l-istess jum, l-istess Ill.mu u Rev.mu Sinjur ikkonċeda indulġenza plenarja lil kull min qerr u tqarben u nvista din il-Knisja, bit-talb li jsir is-soltu matul il-jum kollu tal-Konsagrazzjoni; u xtaq li matul iż-żminijiet li għad iridu jiġu tkun ukoll gawduta minn dawk kollha li, wara li jkunu qerru u tqarbnu, iżuru l-Knisja u jitolbu fiha nhar l-anniversarju tal-Konsagrazzjoni, li hu ordna li għandu jkun iċċelebrat kull nhar it-tieni Ħadd fuq l-Epifanija. (27)
U għall-glorja akbar lil Alla u lil Santa Katarina, l-Isqof xtaq li filgħaxija, liebes bil-paramenti pontifikali, jiċċelebra Vespri solenni; u wara nġabar fid-dar mħejjija għalih flimkien mal-kanonċi li kienu jakkompanjawh.
Fil-jum tal-31, l-istess Ill.mu u Rev.mu Isqof qaddes pontifikal solenni, li għalih attendew ħlejjaq kbar ta' nies, u li fih saret priedka biex tintwera lill-poplu d-dinjità tal-Knisja li ġiet ikkonsagrata.
L-indulġenza hawn fuq mogħtija fil-ġranet imsemmijin ġiet konċessa bi grazzja speċjali tal-Qdusija Tiegħu l-Papa Benedittu XIII...
Ir-relikwiji li jinsabu midfuna fl-altar maġġur huma tal-qaddisin martri Felic, Klara u Veneranda." (28)
Għall-okkażjoni ta' dik il-ġrajja storika, u biex tibqa' tifkira dokumentata, il-kleru taż-Żurrieq u l-Isqof talbu ‘l-Kanċillier tal-Kurja biex jagħmel proċess verbal ta' dak li sar dakinhar. Din il-kitba notarili, miżmuma fl-atti ċivili tal-Kanċellerija tal-Kurja tgħid hekk:
"...Fis-sena elf, seba' mija u wieħed u tletin...tletin mix-xahar ta' Diċembru, fl-għaxar indizzjoni..l-Ill.mu u Rev.mu...Fra Paolo Alpheran de Bussan... ta l-kunsens tiegħu għax-xewqat u għat-talb imħeġġeġ tan-nies taż-Żurrieq, għat-tifħir u l-glorja, u l-unur ta' Alla... u għal Santa Katarina li taħt isimha twaqqfet din il-Knisja.
Wara li mal-Knisja... taż-Żurrieq...ġie mwaħħal editt pubbliku... u ssejjaħ il-patroċinju ta' Santa Katarina...l-Isqof...permezz ta' solennitajiet stipulati u mitluba mill-liġi...permezz ta' traxxix ta' l-ilma, u bl-inċens, u bid-dlik taż-żjut imqaddsa...ikkonsagra u ddedika l-Knisja u l-altar, filwaqt li ġew imħarsa...iċ-ċerimonji u r-riti preskritti...u b'idejh stess poġgħa fis-sepulkrett ta' l-altar maġġur imsemmi, ir-relikwiji mill-għadam tal-martri Felic, Klara u Veneranda...u ordna li l-festa tal-Konsagrazzjoni ...għandha ssir kull sena nhar it-tieni Ħadd fuq l-Epifanija. Hu espressament iddikjara li fl-altar huwa xtaq jikkonsagra l-istruttura kollha tiegħu, mis-sisien 'il fuq, sal-gnub, u l-wicc ta' l-irham immobbli mwahhal fuq l-istess ġnub ta' laltar, mingħajr iżda ma jinkludi l-iskannelli ta' l-irħam li hemm fuq il-ġnub ta' l-altar għat-tiżjin tiegħu; prezenti l-Wisq Rev. di Sinjuri Dun Guzepp Perdon, Fra Antonino Cutayar, is-Suddjaknu Vincenz Mamo, u ħafna membri tal-kleru u ħlejjaq kbar ta' nies. Bħala tifkira u xhieda ...ir-Rev Kappillan... u l-Kleru ta' l-imsemmi raħal talbu lili, Kanċillier tal-Kurja, biex insawwar kitba pubblika...u jien li ktibt... fl-imsemmija parrokkjali Knisja...preżenti n-nutar Antonio Buhagiar, il-wisq Rev. Dun Ġużepp Caruana Kappillan...ta' Ħal Safi, u Ġużeppi Carolo Hellul bin in-nutar Gio. Vincenz mir-raħal tal-Qrendi, u bosta xhieda oħrajn." (29)
Hawnhekk huwa xieraq li wieħed jiddeskrivi l-altar maġġur li kien ġie konsagrat. Il-Vista Pastorali tal-1736-40 tiddeskrivih bħala elevat f'nofs il-presbiterju u merfugħ fuq żewg turġien, b'suppedale ta' l-injam. L-altar kien kollu ta' l-irħam ta' lwien differenti, bi rħama sħiħa bajdanija li tgħattilu l-wiċċ tiegħu...(30) Fl-1759 l-Isqof Rull jagħti wkoll deskrizzjoni sabiħa... "(l-Isqof) żar ukoll l-altar ewlieni, f'nofs il-Post il-Qaddis, bejn il-Kor u l-Presbiterju, mibni għall-kollox mill-irħam, b'wiċċ ta' rħama sħiħa tistrieħ u mwaħħla fuqu... u konsagrat mill-Isqof Alpheran nhar it-30 ta' Diċembru 1731; bl-iskannell u l-mensoli tiegħu, li fuqhom jidhru l-armi tal-Gran Mastru Manoel (de Vilhena) u ta' l-Isqof Alpheran." (31)
It-tabernaklu kien ta' l-injam indurat minn barra, u minn ġewwa miksi bil-bellus ħamrani. (32) Qiegħdin nagħtu din id-deskrizzjoni ta' l-altar maġġur biex nuru li dan sofra tibdil strutturali waqt it-tibdil enormi li rat il-Knisja Arċipretali fi żmien l-Arcipriet Mifsud, tant li partijiet mill-irħam ta' l-altar llum jinsabu fil-passag li nfetaħ mis-sagristija tal-Qassisin għal ġol-kappellun ta' Santu Rokku, fl-istess żmien li nqalgħu kwistonijiet kbar fuq dan it-tibdil.
Bħala tifkira tal-Konsagrazzjoni twaħħlet ukoll lapida kommemorattiva, u milli jidher din kienet tpoġġiet mal-faċċata tal-knisja fuq ġewwa. Meta bejn l-1753 u l-1758 kienu reġgħu bnew il-faċċata mill-ġdid, u resqu 'l barra fuq iż-żuntier madwar għoxrin xiber, din il-lapida oriġinali kienet tneħħiet, iżda mal-bini tal-faċċata l-ġdida ħasbu biex fuq il-bieb il-kbir iħejju post għal skrizzjoni simili. (33) Il-lapida li hemm fuq il-lemin tal-bieb ewlieni tal-Knisja, u li saret fi żmien l-Arċipriet Dun Salv Gauci tgħid hekk:
D.O.M. IN HONOREM S. CATHARINAE V.M. TEMPLUM HOC III KAL. Januarii MDCCXXXII SOLEMNIBUS COEREMONIIS ALPHERAN DE BUSSAN EP. MELIT. DEDICAVIT. (34)
Bil-Malti din l-iskrizzjoni tfisser:
LIL ALLA L-AKTAR TAJJEB U L-AKTAR QAWWI GĦALL ĠIEĦ TA' S. KATARINA V.M. DIN IL-KNISJA NHAR IT-30 TA' DIĊEMBRU 1731 B'RITI SOLENNI ALPHERAN DE BUSSAN ISQOF TA' MALTA IKKONSAGRA.
Referenzi:
- Arch. Archiep. Melit. Vis. Bulaguer 1656-59 Fol. 96v. Arch. Cath. Pastoralia Ms. 180 Fol. 251
- Conc. Trid Sess. xxii. CIC Can. 1165 Par. 1
- Idem Can. 1168 Par. 1
- The Catholic Encyclopaedia. N.Y. 1908. iv. 280
- Hist. Eccl. 10. 3
- Patr. Lat. 69:18
- Cod. Vat. 4744 in J. Catalani Pontificale Romanum Comm. Illust. Paris, 1851 pp. 242 sqq
- Ghal sintezi tal-izvilupp storiku ara: Dictionnaire d"Archeolgie Chretienne et de Liturgie IV. 374-405. The Catholic Encyclopedia N.Y. 1967 111. 862
- Arch. Parr. Zurrici. Status Animarum 1754
- Arch. Cath. Pastoralia Ms. 180 Fol. 251
- Arch. Parr. Zurrici. Status Animarum 1754
- A.A.M. Vis. Rull 1758-60 Fol. 388v.
- Idem Vis. Alpheran 1736-40 Fol. 850r.
- Idem Vis. Rull 1758-60 Fol. 389r.
- Ibid.
- A.A.M. Vis. Rull 1758-60 Fol. 384r-388r.
- Idem Fol. 384v; 385;387v; 386r.
- A.A.M. Vis. Alpheran 1728-29 Fol. 474r-v
- A.A.M. Cancelleria. Acta Civilia 1731-32 Fol. 166v, 168r.
- Idem Vis. Alpheran 1728-29 Fol. 474r-v.
- Ibid.
- A.A.M. Cancelleria. Act. Civ. 1731-32 Fol. 166v-167r.
- Arch, Parr. Zurrici. Liber Baptizatorum IV (1685-1751) Fol. 289 A.A.M. Vis. Alpheran 1736-40 Fol.839r.
- A.A.M. Cancelleria. Act. Civ. 1731-32 Fol. 167v-168v.A.A.M. Cancelleria Acta Civ. 1731-32 Fol. 166v-167r. Arch. Parr. Zurrici. Liber Bapt. IV (1685-1751) Fol.289. A.A.M. Vis. Alpheran 1736-40 Fol. 839r.
24. Ibid. Fol. 861r. Ferris, A. Descrizione Storica delle Chiese di Malta e Gozo Malta, 1866 p.392. - Pontificale Romanum: Clementis VIII ac Urbani VIII iussu editum. Romae MDCXLIV. De Eccelesiae Dedicazione. Pontificale Romanum: Clementis VIII......et a Benedicto XIV recognitum et castigatum. Romae MDCCLII. 1868 ed. Pp. 138-176.
- Arch. Parr. Zurrici. Liber Bapt. IV (1685-1751) Fol. 289.
- L-Anniversarju tal-Konsagrazzjoni llum jigi ccelebrat f'jum wiehed komuni ghall-Knejjes kollha ta' l-Arcidjocesi.
- Arch. Parr. Zurrici. Liber Bapt. IV (1685-1751) Fol. 289.
- A.A.M. Cancelleria. Act. Civ. 1731-32 Fol. 166v-167r.
- A.A.M. Vis. Alpheran 1736-40 Fol. 839r.
- Idem Vis. Rull 1758-60 Fol. 384-v.
- A.A.M. Vis. Rull 1758-60 Fol. 383r.
- Idem Fol. 388v-389r.
- Skrizzjoni fil-Knisja Arċipretali.
minn Anthony Mangion Lic. D., M.A. (Sheffield)